تاثیر وضعیت اقتصادی خانواده بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان

بیان مسئله

هرچند ماهیت وچگونگی تجارب آموزشی، پرورشی ورشد کودک تحت تاثیرعوامل متنوعی همچون سیاست، دولت وارزشهای بومی قرارمی گیرد ولی روشن است دونهادی که به طور مستقیم درکودک تاثیرمی گذارد خانه ومدرسه است. بسیاری ازآثارگسترده جامعه، ازطریق فرصتها وتجربه های به دست آمده دراین دونهاد وبرکودک عرضه می شود وبا توجه الویت خانه درزندگی اغلب کودکان واهمیت عملکرد مدرسه برای فرصتهای آینده زندگی، حجم وسیعی ازتحقیقات موجود پیرامون روابط میان زمینه های خانوادگی ویادگیری مدرسه انجام گرفته است که این تحقیقات نشان می دهد تاثیرخانواده برپیشرفت تحصیلی کودکان قابل توجه است. درخانواده عوامل مختلفی وجود دارد که یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار برپیشرفت تحصیلی، عوامل اقتصادی است. تحقیق موردنظر درمورد این مسئله است که آیا رابطه ای میان میزان درآمد والدین وپیشرفت تحصیلی فرزندان وجود دارد. دراین تحقیق جامعه آماری شهر یزد ونمونه آن چند مدرسه ازمدارس شهریزد است. امید است نتایج حاصله ازاین تحقیق درجهت پیشبرد اهداف عالیه نظام آموزشی موثرومفید واقع گردد.

اهمیت مسئله

نوجوانان وجوانان قشرعظیمی ازجمعیت هرکشور را تشکیل می دهند. آنان سرمایه های ارزشمند جامعه وامیدهای درخشان ملکت تلقی می شوند وعامل بسیارمهمی دررشد وتوسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی کشور به شمارمیروند وازایشان انتظارمیرود که درآینده ای نه چندان دور مسئولیت عظیم وسنگین اداره ی چرخهای مملکت خود را برعهده بگیرند.‌ آئین مقدس اسلام عنایت خاصی به نسل جوان داشته وآنان را ازجنبه های مادی، معنوی، اخلاقی، اجتماعی، روانی وتربیتی تحت مراقبت قرارداده است. اولیاء گرامی اسلام نوجوانی وجوانی را دررویت بزرگترین نعمتهایی الهی درزندگی بشرشناخته وبه انحاء مختلف به آن توجه نموده اند. «پیامبرگرامی اسلام (ص) میفرماید: درقیامت هیچ بنده ای قدم ازقدم برنمی دارد مگرآنکه به این پرسشها پاسخ دهد، اول آنکه عمرش را درچه کاری سپری کرده است ودوم آنکه جوانیش را درچه راهی صرف کرده است» (کرباسی،  1378)

رسیدن به بلوغ جنسی، جسمی، عقلی، روانی وعاطفی واجتماعی که جوان را دربرآوردن نقشهای فوق یاری بخشد مستلزم گذر موفق ازمراحل کودکی ونوجوانی است وبدون شک خانواده نقش موثری دراین زمینه ایفا می کند.

«خانواده اولین بدر تکوین رشد فردی وبنای شخصیت را درانسان فراهم می سازد، کودک درخانواده زبان می آموزد. بی تردید شخصیت، نگرشها، مذهب وطبقه اجتماعی – اقتصادی والدین برنحوه ارائه ارزشها به فرزندان تاثیرخواهد گذاشت» (کرمی، مرادی، 1373، 87-86)

خانواده به عنوان یکی ازمهمترین عوامل موثر دررشد همه جانبه کودک است وتاثیرخانواده برکودک درآغازحیات وی که ازقدرت فراگیری وتربیت پذیری بالایی برخوردار است بیشتربوده وامکان دارد اثرات آن درسراسرزندگی فرد باقی بماند.

«مفهوم خانواده ازنظر فرد را می توان اینگونه بیان کرد: خانه وخانواده مکانی است که کودک با تمامی تجربه های دیگرلحظه های اجتماعی زندگی خود بدان بازمی گردد.» (شجاعی، 1381، 350).

همانطور که می دانیم اقتصاد نقش مهمی در اساس و بنیاد خانواده دارد یکی ازعوامل مهم خانوادگی درپیشرفت تحصیلی دانش آموزان عوامل اقتصادی است. زندگی متعارف ومتعادل می تواند زمینه بسیارمناسبی برای رشد وپرورش فرزندان باشد درمحیطهای فقیرامکان رشد متعادل فرزندان غیرممکن ویا بسیار اندک است.

«حضرت علی (ع) می فرمایند: فقرآدمی را ازجهت مربیان بازمی دارد وهوش را ازکار می اندازد» (کاکیا، 1379، 139-137)

نکته مهم دیگردرخصوص مسائل اقتصادی، وضع تغذیه دانش آموزان می باشد وهرگز نباید فراموش کرد که این امر عامل مهمی برای حفظ سلامت وتعادل کودک درامررشد است ودرذهن وفکر افراد تاثیرمی گذارد.

«مشکل مالی خانواده ها مشکل مهمی می تواند باشد که درموفقیت فرزندانشان تاثیرمستقیم دارد. خانواده ای که نتواند ازکودکی تغذیه مناسب جسمی وروحی برای فرزندانش تهیه نماید، مسلما درطول دوران تحصیل هم نمی تواند فرزندانش را درکلاسهای تقویتی یا آموزشی قراردهد که همه ی اینها به طور مستقیم وغیرمستقیم دروضعیت تحصیلی دانش آموزان موثرخواهد بود (پیشین) 

تاثیراتی که ساختارغیرعادلانه ی  جامعه می تواند دموفقیت برخی وشکستهای برخی دیگرداشته باشد یقینا منشا نیرومندی برای تحقیق دراین زمینه است. توجیه اقتصادی واجتماعی موفقیتها وشکستها امری لازم است لیکن به هیچ وجه کافی نیست. «موقعیت اجتماعی واقتصادی خانواده به قدری مهم است که ساختار آن اثری سه گانه برروی کودکان ونوجوان دارد اثراین موقعیت محدود به ایجاد تفاوت درمهارتها ونگرشها چه درآغازوچه درطول تحصیلات نمی شود بلکه ازراه تحصیلات عالی وامکانات اشتغالی که به صورت هدفهای مطلوب دربرابردانش آموزان قرارمی گیرد قویا به دخالت می پردازد» (بوردیووپاسرون، 1379، 13، 33).

همچنین اهمیت اثرپیشرفت تحصیلی درسلامت روانی دانش آموزان به حدی است که برخی ازمتخصصان آن را حداقل تا نیمه دوم دوره نوجوانی معیار اساسی برای تشخیص عملکرد سالم دانسته اند وپیشرفت تحصیلی را به عنوان شاهدی بررروی سلامت روانی دانش آموزان ارزیابی نموده اند.

پس ازبررسی میزان تاثیرعوامل اقتصادی درپیشرفت تحصیلی به برنامه ریزان ومجریان برنامه های آموزشی کمک می نماید تا موانع ومشکلات را بهتر بشناسد وبا اتخاذ روشهای مناسب کیفیت آموزش ویادگیری را بهبود بخشند.

5- اهداف پژوهش

هدف این پژوهش بررسی تاثیروضعیت اقتصادی خانواده برپیشرفت تحصیلی نمره دانش آموزان می باشد.

6- فرضیه ها

1- بین وضعیت اقتصادی خانواده وپیشرفت تحصیلی رابطه ی مثبت وجود دارد

2- بین وضعیت اقتصادی خانواده وپیشرفت تحصیلی رابطه ی منفی وجود دارد

7- تعاریف

الف) تعاریف مفهومی:

پیشرفت تحصیلی: موفقیت درامر تحصیل است که می تواند به مهارت درامری خاص یا تخصص دربخشی ازدانش منجر شود درنظام آموزش وپرورش منظور ازپیشرفت تحصیلی دستیابی به اهداف آموزشی موردنظر درهردوره آموزش است. (مهاجر، 1370، 432)

منظور پیشرفت تحصیلی دانش اموزان و بهره مندی خانواده ازامکانات جامعه برای رفع نیازهای خود است.

ب) تعاریف عملیاتی:

پیشرفت تحصیلی: معدل یا نمره دانش اموزان است

وضعیت اقتصادی خانواده: میزان درآمد خانواده

پیشینه پژوهش

«مساله موفقیت وشکست تحصیلی سابقه ای طولانی دارد وتاریخ آن مقارن با آغاز خواندن ونوشتن توسط بشر است اما به طور رسمی پس ازاجباری شدن آموزش دراواخر قرن 19 وهمگام با تحولات صنعتی ونیاز به نیروهای تربیت شده، افطار دولتمردان را به مساله پیشرفت وشکست تحصیلی معطوف شده است (برک، 1993) متاسفانه همیشه مساله افت تحصیلی برای اولیا ومعلمان ومربیان مبهم وپیچیده بوده است وکمترکسی توانسته است به ریشه ی چنین نتایج نامطلوبی که برای برخی ازدانش آموزان به وجود می‌آید پی ببرد وحقایق پنهان وبی شمارش را روشن سازد وپاسخگوی این سوال باشد که چه عواملی باعث بروز ظهور این مشکل اجتماعی می شوند.» (بیابانگرد، 1380، 4)

به طور کلی محرومیتهای محیطی وکمبود محرکهای رشد ذهنی واجتماعی ازعوامل مهم درافت تحصیلی کودکان ونوجوانان است. «درصد قابل توجهی ازدانش آموزانی که به طور جدی دچار افت تحصیلی شده اند کودکانی هستند که متعلق به خانواده هایی از تبار اقتصادی، اجتماعی فوق العاده پائینی هستند که قواما با فقراقتصادی وفرهنگی مواجه وازانگیزه تحصیلی بسیارپائین برخوردارند» (افروز، 1379، 181).

دانش آموزانی هستند که ازنظربهره هوشی وجسمانی هیچگونه ناراحتی وعقب ماندگی ندارند اما براثر فقر خانوادگی وتحمل گرسنگی وکمبودها ونداشتن وسایل تحصیل نمی توانند به طور مرتب درمدرسه حضور یابند ودرسهای  خود را فراگیرند ودرنتیجه دچارناکامی وعقب ماندگی می شوند.

«وضعیت اقتصادی تعیین کننده ی محل سکونت است واگردانش آموزان به دلیل فقر مالی نتوانند محل مناسبی داشته باشند برای انجام تکالیف ومطالعه ی دروس با مشکل روبرو خواهند بود. محل سکونت تعیین کننده ی نوع     مدرسه ای است که کودک درآن درس میخواند. وقتی محل سکونت       دانش آموز دریک محل فقیر باشد ازنظر امکانات آموزشی ومعلمان با کمبودهایی روبرو می شوند که مستقیما برپیشرفت تحصیلی او اثرمی گذارد» (بیابانگرد، 1380، 121، 120).

اندازه گیریهای مربوط به چگونگی ارتباط پیشرفت تحصیلی با وضعیت اقتصادی – اجتماعی یا موقعیت خانواده درتمامی کشورها ودرتمامی سطوح سنی ودرمورد تمامی موارد درسی حکایت از وجود یک رابطه ی + دارد.

«اولین مطالعه ریاضیات درانجمن بین المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی که درسال 1964 صورت گرفت به چنین نتیجه ای دست یافت. (هوسن، 1967)  (پی کیوز، 1380، 49)

ازعوامل متعدد وممکن تعیین کننده وضعیت اقتصادی- اجتماعی خانواده،  ساده ترین آن یعنی شکل پدر با علم به این که دلیل محکمی برای انتخاب آن وجود ندارد اما به سبب سهولت قابلیت کاربرد آن درهمه کشورها به عنوان شاخص اصلی تعیین کننده ی وضعیت اقتصادی– اجتماعی خانواده انتخاب شد.

«در اولین مطالعه ی علوم توسط انجمن بین المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی ازهرمدرسه خواسته شد. دانش آموزان خود را براساس مشاغل پدرانشان      طبقه بندی کنند  وتاثیرشغل پدر برپیشرفت تحصیلی فرزندان بالا بوده است. (کیوز، 1380، 50)

پژوهشگران درنتیجه تحقیق دریافته اند افرادی که به خانواده های نیازمند و محله های فقیرنشین تعلق دارند غالبا ازلحاظ یادگیری وپیشرفتهای درسی ازخانواده های طبق متوسط وضع پائین تری داشته اند. کودکان ونوجوانان خانواده های مرفه وثروتمند برایشان دشواراست که ازحال وروز کودکان نیازمند وفقیرآگاهی یابد. این کودکان فقیر که ازغذا ولباس کافی ومناسب ومسکن شایسته ای برخوردارنیستند کمتر به دانش اندوزی وپیشرفتهای درسی علاقه نشان می دهند. بسیاری ازآنان تکالیف خود را به خوبی انجام نمی دهند وبه درس وسخنان معلم کمترتوجه می کنند. بیشترپرخاشگروکینه توزند وبرای تحصیل ویادگیری دارای انگیزه کمتری هستند.

«درسال 1961 کلمن، یکی ازپژوهشگران معروف آمریکایی برای آگاهی ازتاثیرفقردرپیشرفت تحصیلی وجلوگیری ازاثرات ناخوشایند آن درتحصیل کودکان ونوجوانان یک رشته برنامه های تحقیقی را تهیه واجرا کرد. کلمن درپژوهشهای خود عوامل گوناگونی مانند نارسایی وسایل درسی، کمبود حقوق معلمان، وضع اقتصادی وغیبت شاگردان را ازمدرسه مورد بررسی قرارداد وباشگفتی دریافت که ناکامی وعقب ماندگی تحصیلی شاگردان درخانواده های  فقیروپائین جامعه بیشتر ازهرمورد دیگراست. زیرا دراغلب این خانواده ها، علاوه برنارسایی های غذایی وپوشاکی، انگیزه واحساس مسئولیت درسی کمتر می شود» (پارسا، 1380، 61)

کودکانی که متعلق به خانواده هایی باپایگاه اقتصادی واجتماعی فوق العاده پائین بوده وتواما با فقراقتصادی وفرهنگی مواجه اندازه گیر تحصیلی بسیارپائین برخوردارند ازسویی دیگر درکنار فقرفرهنگی ومحرومیتهای محیطی، شرایط اقتصادی- اجتماعی حاکم برجامعه نیز درچگونگی تبلور انگیزه های رشد پیشرفت یا افت تحصیلی دانش آموزان نقش به سزائی دارد. وضعیت اقتصادی – اجتماعی وفرهنگی خانواده درنظام ارزشها به ویژه درروش تربیت فرزندان تاثیردارد. دربعضی ازخانواده ها پیشرفت کودکان درامر تحصیل به عنوان یکی ازارزشهای مهم تلقی می شود. اینگونه خانواده ها برای پیشرفت فرزندان خود اهمیت زیادی قائل هستند. آنان اغلب با مدرسه ومعلم وفرزندان خود درارتباطند ولی اعضای طبقه کارگر ارزش پائین تری برای آموزش وپرورش قائل هستند. همچنین آنان تاکید کمتری برآموزش رسمی دارند وآنرا وسیله ای برای پیشرفت تحصیلی قلمداد نمی کنند.

«والدین طبقه پائین به هیچ وجه نسبت به معلم وتربیت توجهی ندارند وبه امرحضور درجلسات انجمن خانه ومدرسه چندان علاقه ابرازنمی دارند وبه هیچ وجه به پیشرفت تحصیلی فرزندان خود رغبت نشان نمی دهند وحتی طفره رفتن ازمدرسه را تشویق می کنند وتحصیل کردن را ناچیزمی شمارند. درنتیجه بسیاری ازنوجوانان طبقه پائین خواهان این هستند که هرچه زودتر مدرسه را ترک کنند وبرای خود شغلی دست وپا کنند پولی به دست آورند.» (مایرزبلر، 1350، 33)

کودکانی که درمحیط فقیرزندگی می کنند اغلب با مشکلاتی درخانه ومدرسه مواجه هستند که یادگیری آنان را به مخاطره می اندازد. آنها درخانه والدینی دارند که معیارهای بالای تحصیلی را برای آنان فراهم نکرده وقادر به خواندن مطالب برای آنان نیستند وپول کافی برای تهیه لوازم موردنیاز وایجاد تجربیات آموزشی نظیرکتاب وسفربه باغ وحشها وموزه ها را ندارند. آنها اغلب دچارسوءتغذیه بوده ودرنواحی ای زندگی می کنند که درآنجا جرم وخشونت روشی برای زندگی است.

«درتحقیقی برای بررسی نقش فقردرپیشرفت ریاضی وخواندن، بیش از1200 نوجوان 12 الی14 ساله مورد مطالعه قرارگرفتند. این مطالعه نشان داد فقر با نمرات پائین دردرس ریاضی وخواندن ارتباط دارد. زیرا این نوجوانان درمحیطهای خانوادگی ای زندگی می کردند که ازتحریکات شناختی وحمایتی کمی برخورد بودند» (بیابانگرد، 1384،133)

مسئله پیشرفت تحصیلی وافت تحصیلی درنظام آموزش وپرورش مسئله ای مهم تلقی می شود وتحقیات زیادی برای یافتن علل این مسئله انجام شده است.

«طی سالهای اخیردرمورد علل افت تحصیلی، مطالعات محدودی درسطح دانشگاه یاوزارت آموزش وپرورش انجام شده است. این نوع مطالعات غالبا یا به عوامل برون سازمانی وعلل خارجی افت تحصیلی مانند فقر ومحرومیت اقتصادی وشرایط وعواملفرهنگی واجتماعی ویا به علل درون سازمانی نظیرشرایط آموزشگاه ونامناسب بدون هدفها، برنامه ها، روشهاومقررات مدارس با نیازهای روانی – عاطفی-اجتماعی دانش آموزان اشاره داشتند»        (امین فر، 1386، 12)

شکست تحصیلی همانطور که گفته شد یکی ازمسائل مهم درآموزش وپرورش است وعلل مختلفی برای این امرپیدا شده است که یکی ازاین عوامل، عوامل اقتصادی خانواده است.

«درایران، شکست تحصیلی زیاد وپرحجم است وازهمان سال اول ابتدائی گریبان گیربرخی ازدانش آموزان می شود. تحلیلهای آماری نشان می دهد که این پدیده درایران نیزهمانند سایرجوامع گزینشی است وهمه ی طبقات اجتماعی به یک نسبت با آن مواجه نیستند این امردرمناطق محروم روستایی ودرمیان       حاشیه نشینان شهرها بسیارعمیق تراست. برای مثال آمارافت تحصیلی درسه منطقه تهران (3 و12 و19) نشان می دهد که دانش آموزان منطقه 19 که بیشتر ساکنان حاشیه نشین تهران را درخود جای می دهند درحد وسیع تری درمعرض این پدیده اند» (بازرگان، 1386، 178)

همانطور که درمطالب پیشین گفته شد ترک تحصیل یا پیشرفت تحصیلی       دانش آموزان با وضعیت اقتصادی جامعه وخانواده درارتباط می باشد. عواملی چون پائین بودن درآمد، مسکن نامناسب، عدم سرپرستی و حضور پدرومادر درخانواده وکثرت فرزندان برترک تحصیل فرزندان تاثیر دارد. مشکلات والدین درراه کوشش وتلاش برای معاش وگرفتاریهای بی شمار آنها دراین رابطه معمولا والدین را ازاوضاع واحوال فرزندان خود غافل می نماید ودرحقیقت رابطه صحیحی را که لازمه ی یک زندگی سالم است را مختل می سازد واثرات این نوع زندگی درظرف چند سال موجب تخریب نیروهای بالقوه آنان می گردد.

«وقتی فقردرخانواده ای باشد امکان بروزمشکلاتی ورفتارجوانان ازجمله       دانش آموزان وجود خواهد داشت. حضرت علی (ع) درباره فقرمیفرمایند:       «فقرباعث نقصان دین، سراسیمگی عقل وبرانگیختن خشم می شود.» بیکاری جوانان را به جانب برخی ازهمکاریها می کشاند. البته اسلام زمینه اجتماعی را برای تعادل اقتصادی ایجاد می کندوبروالیان امورواجب میداند که مبادا فقرآحاد جامعه، آنان رابه انحراف بکشاند. پس معلوم می شود که مهمترین عامل جدایی دانش آموزان ازتحصیل، فقراقتصادی است. (ایرجی، 1386،1)

روش و نوع پژوهش

این پژوهش توصیفی واز نوع همبستگی است. 

جامعه آماری

دانش اموزان دختر مقطع دبیرستان ناحیه 2 و 1

نمونه

تقسیم یزد به دوناحیه وانتخاب2 مدرسه ازهرناحیه وانتخاب2 کلاس ازهرمدرسه می باشد.

روش و ابزار جمع آوری اطلاعات

در این تحقیق برای جمع آوری اطلاعات ازپرسشنامه استفاده می شود.

بعد از جمع آوری اطلاعات ومشخص کردننتیجه، جواب را به صورت توصیفی وبااستفاده ازنمودار توزیع فراوانی نشان میدهیم.

منابع:

1- افروز، غلامعلی (1381) چکیده ای از: روانشناسی تربیتی کاربردی               ، تهران: انتشارات انجمن اولیاء ومربیان

2- امین فر،مرتضی (1368)، علل وعوامل افت تحصیلی وچگونگی کاهش آن، فصلنامه تعلیم وتربیت، وزارت آموزش وپرورش 1379

3- ایرجی،پروانه، عوامل موثردرترک تحصیل دانش آموزان، بازیابی شده درتاریخ 3 اسفند 1386

4- بازرگان، زهرا (1386)، تغییرونوآوری درمدرسه                  تهران: انتشارات انجمن اولیاء ومربیان

5- بیابانگرد، اسماعیل (1384)، روانشناسی تربیتی                  تهران: انتشارات ویرایش

6- بیابانگرد، اسماعیل (1380)، روشهای پیشگیری ازافت تحصیلی                   ، تهران: انتشارات انجمن اولیاء ومربیان

7- بوردیووپاسرون، شکستهای تحصیلی، ترجمه: محمدرضا شجاع (1379)، تهران: انتشارات آستان قدس

8- پارسا، محمد (1380)، روانشناسی تربیتی، تهران: انتشارات نی

9- پی کیوز، جان، دنیای یادگیری درمدرسه، ترجمه: فرخ لقاء رئیس دانا، (1380)، تهران: انتشارات تعلیم وتربیت

10- شجاعی،ایمان (1381)،اهمیت ونقش آموزش خانواده در آموزش وپرورش درمجموعه مقاله های همایش معلم پژوهش وتوسعه،81، اردبیل، ص1

11- کاکیا، لیدا (1379)، افت تحصیلی چیست؟  تهران: انتشارات اقاقی

12- کرمی نوری،رضا ومرادی، علیرضا (1373)، روانشناسی تربیتی، تهران: انتشارات ایران

13- مایرزبلر، گلن واستیوارت جونر، روانشناسی نوجوانی برای مربیان، ترجمه: رضا شاپوریان (1350)، تهران: انتشارات امیرکبیر

14- مهاجر، یحیی (1371)، ارزشیابی پیشرفت تحصیلی وهدف ونقش آن درمجموعه مقالات سمپوزیم جایگاه تربیت درآموزش وپرورش دوره ابتدایی، تهران، ص 432.