منطقه­ بندی پیش از تاریخ ایران

مقدمه

یکی از مشکلات دانشجویان رشته ی باستان­شناسی کمبود منابع علمی به زبان فارسی است، هرچند در برخی زمینه ­ها کتاب­هایی به زبان فارسی تألیف و یا ترجمه شده است. اما به­ طور‌کلی کمبود منابع و متون فارسی در این رشته بسیار چشمگیر است. به همین خاطر نگارندگان برآن شدند که کتاب زیر را به رشته ی تحریر درآورند. کتاب حاضر از ده فصل تشکیل شده است، فصل اول مربوط به منطقه ­بندی پیش از تاریخ ایران از دیدگاه مطالعات باستان­شناسی می­باشد، فصل دوم تا دهم مربوط به معرفی محوطه­ های پیش از تاریخ ایران در جنوبِ غرب و شمال جنوبِ غرب ایران، کرمانشاه و غرب ایران، آذربایجان و شمال غرب ایران، شمال ایران، فلات مرکزی ایران، فرهنگ و تمدن شرق مازندران، سیستان، کرمان و مکران و بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان و جلگه ی فارس تا بخش‌هایی از جنوب و جنوبِ غرب تا ارتفاعات زاگرس می­پردازد. ضرورت تدوین و تألیف کتاب حاضر بیشتر به دلیل تنوع منابع و دسترسی نسبتاً دشوار به منابع اصلی انجام گرفت. از آنجایی که منابع باستان­شناسی پیش از تاریخ ایران به دلیل گستره وسیع مطالعاتی و دامنه زمانی و جغرافیایی جهان باستان، از تنوع و پیچیدگی در آثار و متون (گزارشات باستان­شناسی و...) برخوردار است، دسترسی آسان و جامع دانشجویان به مواد فرهنگی و منابع گزارش بررسی­ها و کاوش­ها امری است تقریباَ ناممکن. به‌همین‌خاطر نگارندگان این سطور، بر آن شدند، اندکی از دشواری مسئله کاسته و با بیان مطالب مهم و کلیدی در یک کتاب، به ارتقای سطح دانش و آگاهی بخشی عمومی به دانشجویان، محققان و علاقه­مندان باستان­شناسی پیش از تاریخی تلاش نماید. بدیهی است، از آنجایی که، این کتاب تنها با هدف آموزش و بیان منطقه­بندی پیش از تاریخ ایران و معرفی برخی از محوطه­های این مناطق به دانشجویان رشته باستان­شناسی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد تدوین یافته است، به­ طورکلی، نگارندگان کتاب حاضر از دو رویکرد برای انتقال مفاهیم به دانشجویان عزیز استفاده نموده­اند. در رویکرد نخست، به معرفی و تقسیم‌بندی حوزه­های باستان‌شناسی ایران پرداخته شده است. در ادامه، براساس منطقه ­بندی پیش از تاریخ ایران برخی از مناطق مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته­اند. بی­شک این کتاب مقدمه­ای بر پیش از تاریخ ایران و معرفی محوطه­ های مهم و کلیدی ایران در پیش از تاریخ ایران است و تلاش داشته است تا با بیانی ساده و روان به توصیف منطقه­بندی پیش از تاریخی ایران و معرفی برخی از محوطه­ها بپردازد. لازم به ذکر است با توجه به اینکه مرزهای فرهنگی ایران منطبق با مرزهای سیاسی کنونی نیست، در این کتاب مبانی بررسی و معرفی آثار پیش از تاریخی براساس مرزهای سیاسی تعریف شده است. و امّا سخن همیشگی: ادّعائی نیست که این کتاب بتواند پاسخگوی همه ی سوالات علاقه­مندان باشد بلکه آرزومندیم بتواند سؤال برانگیزد و شک ایجاد کند؛ چرا که سؤال و شک مقدمه ی یقین است. پیشاپیش تمام کاستی­های آن را می­پذیریم و ضمن پوزش از تمام علاقه­مندان به پیش از تاریخ ایران، اساتید، دانشجویان عزیز، انتقادات و پیشنهادات دلسوزانه ی آن‌ها را به دیده ی‌ منت پذیرا هستیم. در خاتمه لازم می­دانیم از زحمات و راهنمایی­های دوستان، دانشجویان و اساتید گران‌قدر که در دانشگاه­های مختلف، همیشه با ابراز لطفشان ما را شرمسار خود کرده­اند، تقدیر نموده و تشکر خود را نثارشان کنیم. همچنین از زحمات بی‌وقفه تمام باستان‌شناسان نامی این مرز و بوم و تمام کسانی که مقدمات لازم برای ایجاد این کتاب را برای ما تهیه نمودند، تشکر و قدردانی می‌نماییم،

از درگاه پروردگار یکتا، سلامتی و طول عمر آنان را برای خدمت هرچه بیشتر به این سرزمین اهورائی را مسئلت داریم.

یا رب از ابر هدایت برسان بارانی پیش‌تر زآنکه چو گردی زمیان برخیزم

عبّاس دولت یاری

فهرست مطالب

مقدمه

فصل اول: منطقه بندی از دیدگاه مطالعات باستان شناسی ایران

منطقه ی جنوب غرب و شمال جنوب غرب

منطقه ی کرمانشاه و غرب ایران یا زاگرس

آذربایجان (فلات آذربایجان)، و شمال غرب

شمال ایران

فلات مرکزی

منطقه ی شمال شرق

منطقه ی شرقی

منطقه ی جنوب شرق

منطقه ی جنوب

فصل دوم: جنوب غرب و شمال جنوب غرب ایران

جغرافیا و محیط‌زیست جنوب غرب ایران

آب و هوا پوشش گیاهی

منطقه ی کوهستانی بختیاری

دشت دهلران

دوره روستانشینی آغازین(عتیق): فازهای بزمرده، علی‌کش، محمد‌جعفر، سفیدوسرخ

نتایج حاصله از عملکرد انسان در دوره ی محمدجعفر

دوره ی روستانشینی قدیم (اولیه): فازهای انتقالی چغامامی، سبز و خزینه

دوره ی روستانشینی میانه: فازهای مهمه، بیات و... در دهلران

دور‌ه ی روستانشینی جدید، شوش A و شوش A پایانی / سرگراب

دوره ی اروک یا شوش B در دهلران

سرزمین پست شوشان و مناطق کوهستانی

منطقه 1، حوزه ی فرهنگی الف (اطراف رودخانه مهمه)

توصیف طبیعی دشت دهلران

سوابق مطالعات باستان شناسی در دشت دهلران

لایه‌نگاری دوره های فرهنگی در علی کش

فاز بزمرده

فاز علی کش

فاز محمدجعفر

معماری دوره ی بزمرده، مرحله C2

معماری دوره ی بزمرده، مرحله C1

مهم ترین ویژگی تپه علی‌کش در دوره ی بزمرده

دوره ی علی‌کش (6750 تا 6000 ق.م)

معماری دوره ی علی‌کش، مرحله B2

معماری دوره ی علی‌کش، مرحله B1

دوره ی محمدجعفر (6000 تا 5600 ق.م)

معماری دوره ی محمدجعفر، A2

معماری دوره ی محمدجعفر، A1

صنایع سنگی در فازهای سه‌گانه علی‌کش

سنگ چخماق

سنگ ابسیدین

سنگ فیروزه

نحوه تدفین اموات و قبور در دوره های فرهنگی علی‌کش

فاز بزمرده

فاز علی‌کش

فاز محمدجعفر

تپه ‌سبز (5000 تا 5200 ق.م)

چهار مرحله ی فرهنگی تپه‌ سبز

مرحله سبز

مرحله خزینه C (4800- 5000 ق.م)

مرحله مهمه B

مرحله بیات A

توصیف اجمالی بقایای جانوری تپه ‌سبز

تپه موسیان

تپه اشرف آباد

تپه سفید

چغاسفید

تپه خزینه

تپه فروخ‌آباد

منطقه 1، حوزه ی فرهنگی ب (اطراف رودخانه‌های کرخه و شائور)

شوش

توالی فرهنگی شوشان

تپه جعفرآباد

تپه جوی

تپه بندبال

بوهلان

منطقه 1، حوزه ی فرهنگی ج (اطراف رودخانه دز)

چغابنوت

تپه چغامیش

شاخص بقایای معماری پیش از تاریخ چغامیش

اشیاء به‌دست‌آمده از چغامیش

تپه تولایی (5900- 6200 ق.م)

معماری در تپه تولایی (6200 ق.م)

جدول گاهنگاری

فصل سوم: کرمانشاه و غرب ایران

تپه آسیاب (9000- 11000 ق.م)

تپه سراب (8000 – 9000 ق.م)

تپه گنج‌دره (7500 – 8500 ق.م)

ضخامت آثار استقراری گنج دره

تپه گودین

تپه چغاگاوانه

تپه سیابید (7000 – 8000 ق.م) و تپه موریان

تپه عبدالحسین (چغاصیفل)

ویژگی معماری به‌دست‌آمده در تپه عبدالحسین

سفال های به‌دست‌آمده از دوره ی نوسنگی با سفال تپه عبدالحسین

تپه گوران 5500 – 6500 ق.م

ویژگی معماری در تپه گوران

مشخصه سفال های تپه گوران

تپه سه‌گابی (5500 - 6000 ق.م)

تپه گیان

فصل چهارم: آذربایجان و شمال غرب ایران

حاجی فیروز 5600 - 5100 ق.م

ویژگی های شاخص معماری تپه حاجی فیروز (دره سولدوز آذربایجان غربی)

ویژگی سفال های تپه حاجی فیروز

اشیاء به‌دست‌آمده از تپه حاجی فیروز

روش تدفین در تپه حاجی فیروز

دالما تپه (4000 - 5000 ق.م)

پیزدلی تپه

تپه سیوان

یانیک تپه (یانیق تپه)

تپه اهرجان

گوی تپه

فصل پنجم: شمال ایران

بررسی باستان شناختی غارهای هوتو و کمربند

ادوار مختلف فرهنگی غار کمربند

غار هاتو (هوتو، Hotu Cave)

تدفین در غار هاتو

فصل ششم: فلات مرکزی

بررسی و مطالعه تحلیلی پیکرک های زنان در فلات ایران در عهد نوسنگی

تپه زاغه

ویژگی های عمومی روستای زاغه

معبد منقوش

ویژگی سفال های پیدا شده در تپه زاغه

اشیاء به‌دست‌آمده از تپه زاغه

تدفین در تپه زاغه

گاهنگاری تپه زاغه

تپه سیلک

معرفی زیگورات سیلک

مواد فرهنگی و آثار و بقایای باستانی موجود برای تعیین تاریخ بنای زیگورات سیلک

تپه سنگ چخماق

معماری در تپه سنگ چخماق

گاهنگاری

تپه چشمه علی

ویژگی عمومی سفال ها چشمه‌علی

تپه مسره

قمرود

موشلان تپه (اسماعیل‌آباد، ساوجبلاغ)

قره تپه (شهریار)

مهران‌آباد

شیر آشیان

قومس

تورنگ تپه

یاریم تپه

گاهنگاری فلات مرکزی

فصل هفتم: فرهنگ و تمدن شرق مازندران

شواهد معماری در گوهرتپه

معماری عصر آهن

تدفین ها

معماری گورها

فصل هشتم: سیستان

مهم ترین و شناخته ‌شده ترین محوطه های پیش از تاریخ سیستان

آسک

تپه آتش

تپه(ها) تاسوکی

تپه دش

تپه رود بیابان

تپه روباه بزرگ

تپه روباه کوچک

تپه طالب‌خان

تپه لشکران

تپه مارگان

تپه وحی

شهر سوخته

صنعت و مشاغل در شهر سوخته

فصل نهم: کرمان و مکران و بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان

تل ابلیس

تپه یحیی

سفال تپه یحیی

شهداد

فصل دهم: جلگه فارس‌تا بخش‌هایی از جنوب و جنوب‌ غرب تا ارتفاعات‌ زاگرس

تل باکون (بکون)

تپه موشکی(مُشکی)

تل جری

تل گپ

ویژگی های معبد تل گپ

تل نخودی

منابع