بررسی روان‌شناسی دین (فلسفه و کلام اسلامی)

چکیده

روان‌شناسی دین، بررسی مسئله دین است از جنبه درونی و فردیِ آن. این گستره سعی می کند با تحلیل روانی انسان (از طریق روان‌شناسی)، ریشة پیدایش دین و همین‌طور پیامدهای این گرایش را مورد مطالعه قرار دهد. در این باب، نظریه های موافق و مخالف بسیاری ارائه شده است.

علل و انگیزه های بروز دیدگاه روان‌شناسانه دین، سیر تاریخی آن، تئوری‌ها و نظریه های قابل توجه در این زمینه، همچنین پیامدهای تبیین شخصی و روانی دین که از مهم‌ترین آنها می توان به پلورالیسم دینی اشاره کرد، درفصل اول این رساله مورد مداقه قرار گرفته است.

از مهم‌ترین و محوری ترین مسائل مورد بحث در روان‌شناسی دین، می‌توان از بحث ‘تجربه دینی’ نام برد که به عنوان گوهر و اساس این دیدگاه،‌ مورد توجه و دقت نظر متفکرین،‌ متألهان و همچنین روان‌شناسان قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین فرضیه های مورد بررسی در این مبحث، معرفت ‌زایی تجربیات دینی است و اینکه آیا تجربه دینی می‌تواند از لحاظ معرفت‌شناسی، عینیت داشته باشند؟

بیان نظریات مختلف در مورد این مسئله، که در فصل دوم به آنها اشاره شده، تا حدودی اظهار نظر در مورد آن را آسان می‌نماید.

نقد و بررسی موضوع نیز، همراه با بیان نظرات متفکرین معاصر و نتیجه گیری کلی از بحث، اجمالاً‌ در فصل پایانی رساله آمده است.

ما حصل بحث:

ـ روان‌شناسی دین، نگاهی درونی، روانی و فردی به دین است، بدون در نظر گرفتن جنبه های اجتماعی، فرهنگی و … آن.

ـ تبیین شخصی و درونی دین، از بسیاری از تعارضات میان عقاید دینی و سایر ابعاد زندگی جلوگیری کرده و خواه و ناخواه،‌ اصطکاک همیشگی میان دین و علم را از بین می‌ برد.

ـ از طریق ارجاع تجربیات شخصی و فردی به پیش فرض‌های دینی و زمینه های مذهبی افراد، تجربیات دینی قابل تعریف بوده و به عنوان مهم‌ترین عامل تحویل دین به روان‌شناسی، مورد بررسی و دقت نظر قرار می گیرد.

ـ تجربیات دینی از لحاظ معرفت شناسی می توانند عینیت داشته باشند و اعتقادآور باشند (اما فقط برای صاحب تجربه و نه ناظران، بلکه برای ناظران خارجی، تنها جنبه آشنایی دارد)

ـ از بارزترین نتایج تبیین و تفسیر درونی و فردی دین، اعتقاد به پلورالیسم دینی

(کثرت گرایی دینی) است که امروزه با گسترش این روند در جوامع غربی، حقانیت مکاتب توحیدی و اعتقاد به صراط مستقیمی واحد، به زیر سؤال رفته و تا حدودی تضعیف شده است.

ـ دین از طریق تجربه درونی و شخصی قابل ادراک است، و این ادراک بر اساس فطرت کمال‌جوی انسان و طبیعت وی استوار است.

ـ تجربیات دینی در صورت عینیت یافتن، می تواند معرفت زایی کرده و اعتقادات دینی را توجیه نمایند؛ اما این مسئله در مورد شخص تجربه کننده صادق می باشد و برای شخص ناظر هیچ الزام و ضرورتی، برای اعتقاد از طریق تجربه دینی وجود ندارد.

فصل اول

رابطه روان شناسی و دین

تعریف دین

بررسی تئوری‌های روان‌ شناسانه دین

تجربه دینی

تعارض علم و دین

کثرت گرایی دینی

فصل دوم

تعریف تجربه دینی

پیشینه تاریخی تجربه دینی

اقسام تجربه دینی

دیدگاه‌های مختلف در مورد ‘انواع تجربه‌های دینی’

نمونه‌های تجربه دینی

آیا تجربه‌های دینی هسته مشترکی دارند؟

تجربه‌های عرفانی

آیا تجربه‌های‌ دینی‌می‌تواند اعتقاد دینی‌ را توجیه‌کند؟

فصل سوم

نگاهی نقادانه به موضوع

تقدم شرک بر یکتا پرستی

موهوم پنداری باورهای دینی

گناه نخستین

خدای پدرگونه

مفهوم جنسیت

تعمیم ناروا

منابع و مآخذ